نقد بلاغی شعر دفاع مقدس

شعر دفاع مقدس به آن دسته از شعرهای جنگ اطلاق می شود که در آن ها به دیده تقدس به دفاع مردمیِ ایرانیان در مقابل جنگ تحمیلیِ هشت ساله عراق علیه ایران نگریسته شده است. این شعر در طول حیات سی ساله خود حجم زیادی از اشعار فارسی را به خود اختصاص داده است. رساله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که شعر دفاع مقدس از نظر فنی و بلاغی در چه سطحی قرار دارد و نقاط ضعف و قوّت آن کدام است. نخستین سروده های دفاع مقدس به منظور تهییج مردم به پایداری در مقابل دشمن سروده می شد و عام بودن مخاطب اقتضا می کرد که شاعران، به بیان مستقیم رو بیاورند و مفاهیم ذهنی خود را کمتر در لفافه استعاره ها، تشبیه ها، کنایه ها و دیگر آرایه های دیریاب و مخیّل عرضه کنند. در این سروده ها شاعران غالباً به «چه گفتن» بیشتر از «چگونه گفتن» می اندیشیدند. عام بودن مخاطب، اقتضای زمان و دیگر عوامل باعث شده است که در این سروده ها تخیّل- که عنصر اصلی در شعر است- ضعیف باشد. در سال های آغازین جنگ شاعر تصاویر شعری خود را از واقعیت ها می گرفت و آنچه را شنیده یا در میدان جنگ به چشم خود دیده در قالب سروده های مهیّج گزارش می کرد؛ بنابراین بازآفرینی واقعیت های جنگ در سروده های این دوره، از بُعد تخیّلی صرف خارج شده و بیشتر جنبه عینی و واقعی به خود گرفته است. در سال های میانی جنگ، شاعران جوان انقلاب با کسب تجربه هایی شعر دفاع مقدس را از نظر تصویرسازی های بدیع و نو به راهی تازه کشاندند؛ مسائل مربوط به جنگ: ایثارگری ها، شهادت ها، مسائل عاطفی خانواده های شهیدان و رزمندگان، تشییع جنازه ها، معنویت جبهه ها، ابزار جنگی و غیره، افق های جدیدی از مضامین شعری را در مقابل دید شاعران دفاع مقدس گشود و آنان با استفاده از این عناصر و ابزارِ تصویرساز، تصاویر شعری ای آفریدند که در ادبیات فارسی مسبوق به سابقه نبوده است. در این دوره، شعر دفاع مقدس درونی تر می شود و شاعر به جای گزارش واقعیت بیرونی جنگ، احساس درونی خود را از این واقعیتِ بیرونی به تصویر می کشد؛ بنابراین شعرهای این دوره، عاطفی تر و تخیلی تر از اشعار سال های آغازین جنگ است. پایان جنگ فرصتی را پدید آورد تا شاعران با تأمل بیشتر به موضوع جنگ بیندیشند. در این دوره عنصر اندیشه در شعر دفاع مقدس تقویت شد و شاعران با طرح پرسش هایی، از اوضاع جامعه پس از جنگ و نادیده گرفتن ارزش های دفاع مقدّس انتقاد کردند. در این انتقادهاست که طنز جای خود را در شعر دفاع مقدّس باز کرد. احساس تألّم شاعر از کم توجّهی به آرمان شهیدان، فراموشی ارزش های دفاع مقدس و حسرت جا ماندن از کاروان شهیدان، شعرهای عاطفی فراوانی را در این دوره پدید آورد. شعر دفاع مقدس از عاطفی ترین شعرها در ادبیات فارسی است. در این شعر بار عاطفی بیش از آنکه بر روی دوش تصاویر شعری نهاده شود، بر دوش واژه ها و بیان عاطفی شاعر نهاده شده است. عمده ترین ضعف و آسیب شعر دفاع مقدس تکرارها و تقلیدهاست که باعث شده است اشعاری با وزن ها، ردیف ها، قافیه-ها، ترکیب ها و تصویرهای شعریِ مشابه در اشعار شاعران مختلف پدید آید و گاهی آن را ملال انگیز بنمایاند.